از فعالیتهای اعتباری که در صندوق های قرض الحسنه یا تعاونی های اعتبار انجام می گیرد، در دنیا تحت عنوان تأمین مالی خرد یا اعتبارات خرد یاد می شود. این صندوق ها بر اساس مطالعات مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی به دسته های مختلفی تقسیم بندی می شوند که در ادامه با این تقسیم بندی صندوق های قرض الحسنه بیشتر آشنا خواهیم شد.

تقسیم بندی صندوق های قرض الحسنه

صندوق های قرض الحسنه خانوادگی و دوستانه

صندوق های قرض الحسنه خانوادگی و دوستانه که به صورت غیررسمی به فعالیت محدود می پردازند. این صندوق ها در تقسیم بندی صندوق های قرض الحسنه به شکل تعاونی، منابع اعضای خود را جمع آوری می کنند و براساس معیارهایی به نوبت، به همان ها تسهیلات پرداخت می کنند. با توجه به فعالیت غیررسمی این صندوق ها آمار و اطلاعات دقیقی در این مورد وجود ندارد.

صندوق های قرض الحسنه مساجد و حسینیه ها

این صندوق های قرض الحسنه در داخل مساجد و حسینیه ها تشکیل می دهند و عموماً توسط هیئت امنای مسجد و یا حسینیه اداره می شوند. منابع این دسته از صندوق ها در تقسیم بندی صندوق های قرض الحسنه، عمدتاً از افراد خیر تأمین می شود و برای اعطای تسهیلات خرد به افراد نیازمند اختصاص می یابد. بیشتر این دسته از صندوق های قرض الحسنه نیز فاقد شخصیت حقوقی ثبت شده، می باشند.

صندوق های قرض الحسنه ادارات و تعاونی های اعتبار صنفی

دسته سوم در تقسیم بندی صندوق های قرض الحسنه، صندوق های قرض الحسنه ادارات و شرکت ها هستند که داخل سازمان و نهاد خود به کارکنان خود تسهیلات می دهند. براساس بررسی های به عمل آمده بیش از ۶۲ درصد تعاونی های اعتبار صنفی با وجود اینکه می توانند از کلیه عقود بانکداری بدون ربا در تجهیز و تخصیص منابع استفاده کنند، صرفاً به فعالیت قرض الحسنه می پردازند و آنها را می توان تعاونی های اعتبار قرض الحسنه نامید. تنها تعاونی اعتبار مورد قبول در چارچوب مقررات جاری کشور تعاونی اعتبار صنفی است.

اطلاعات جمع آوری شده از ۸۸۶ تعاونی اعتبار صنفی در سال ۱۳۸۶ نشان می دهد از کل تعاونی های اعتبار فعال ۶۲۴ مؤسسه یعنی ۶۲ درصد این تعاونی ها، تسهیلات غیرقرض الحسنه صفر دارند یعنی تنها به اعطای تسهیلات قرض الحسنه به اعضا می پردازند و کمتر از ۸ درصد آنها یعنی تعداد ۴۸ تعاونی از سایر عقود جهت اعطای تسهیلات استفاده می کنند. بنابراین ۴۲۲ تعاونی اعتبار فعال یعنی قریب به ۶۲ درصد تعاونی های اعتبار به صورت یک صندوق تأمین مالی قرض الحسنه تعاون فعالیت میکنند. بدین ترتیب که ماهیانه مبلغی را از حقوق اعضای خود کسر و در حساب سرمایه ثبت می نمایند. بدین ترتیب ۱۲۲ درصد منابع آنها از حساب سرمایه تأمین می شود.

صندوق های قرض الحسنه عام

منظور از این صندوق های قرض الحسنه، صندوق هایی است که رسماً به ثبت رسیده و به عموم مردم خدمات می دهند. در تقسیم بندی صندوق های قرض الحسنه، صندوق های قرض الحسنه عام را می توان در قالب سه دسته طبقه بندی کرد که  عبارتند از:

1. صندوق های قرض الحسنه نوع اول یا صندوق های قرض الحسنه معاونت،
2. صندوق های قرض الحسنه نوع دوم یا صندوق های قرض الحسنه تعاون،
3. صندوق های قرض الحسنه نوع سوم یا صندوق های بزرگ.

صندوق های قرض الحسنه معاونت

صندوق های قرض الحسنه معاونت در تقسیم بندی صندوق های قرض الحسنه به صندوق هایی اطلاق می شود که در قالب اساسنامه بانک مرکزی قرار می گیرند. این صندوق ها با هدف معاونت و معاضدت تشکیل شده اند بدین ترتیب که افراد خیر و متمول بدون چشم داشت اخذ تسهیلات و برای کمک به نیازمندان، اقدام به تأسیس و فعالیت در قالب این صندوق های قرض الحسنه میک نند (از آنجایی که کمک در این صندوق ها عمدتاً یکطرفه و از خیرین به سمت نیازمندان است، معاونت نامیده شده اند.

هرچند آمار و اطلاعات دقیقی از میزان فعالیت و سهم تأثیرگذاری این مؤسسات در بازار غیرمتشکل پولی وجود ندارد، اما حسب برآوردها سهم منابع آنها کمتر از ۱۲ درصد منابع کل صندوق های قرض الحسنه است لذا به نظر می رسد با توجه به فعالیت محدود این صندوق های قرض الحسنه ضرورت چندانی برای نظارت بر آنها نیز نباشد.

صندوق های قرض الحسنه تعاون

دسته دوم از صندوق های قرض الحسنه ثبت شده، صندوق های تعاون است. این صندوق ها در تقسیم بندی صندوق های قرض الحسنه با رویکرد تعاون شکل گرفته اند. بدین ترتیب که اعضای صندوق، همگی افرادی هستند که در مقاطعی به وام قرض الحسنه نیاز پیدا میکنند. هدف از شکل گیری صندوق های قرض الحسنه تعاون این بوده است که وجوه مازاد اعضا را جمعآوری کرده و براساس معیارهایی مانند قرعه کشی، میزان و مدت سپرده گذاری به همین اعضا تسهیلات پرداخت کند. طبق برآوردها از نظر حجم فعالیت ۶۲ درصد صندوق های قرض الحسنه موجود در کشور از این دسته اند.

برخی کارشناسان این صندوق های قرض الحسنه را پایاپای می نامند زیرا میزان سپرده گذاری هر عضو براساس میانگین مانده موجودی و میزان تسهیلات اعطایی به آنها براساس سیستم امتیازبندی، تهاتر میشود. اما به نظر می رسد صندوق های قرض الحسنه تعاون اعم از صندوق های قرض الحسنه پایاپای و… آن می باشد زیرا صندوق های پایاپای به صورت صریح و یا ضمنی سیستم امتیازبندی خود را معمولاً به صورت جداولی به اعضا ارائه میکنند، اما برخی دیگر از صندوق های قرض الحسنه تعاون صرفاً به این مسئله اشاره می کنند که افرادی که حساب آنها دارای عملکرد بیشتری باشند در اولویت دریافت تسهیلات بیشتر و تعداد اقساط بیشتری قرار دارند.

این صندوق ها تحت عنوان قرض الحسنه ثبت شده فعالیت می کنند ولی عملاً فراتر از فعالیت هایی که طبق اساسنامه صندوق های قرض الحسنه برای ایشان در نظر گرفته شده است گام برداشته اند. طبق نظر مدیران در تقسیم بندی صندوق های قرض الحسنه این صندوق ها، به دلیل عدم وجود چارچوب قانونی مشخص در قالب صندوق قرض الحسنه فعالیت خود را انجام میدهند.

صندوق های قرض الحسنه بزرگ

دسته سوم صندوق های قرض الحسنه بزرگ بوده اند که از نظر تعداد کمتر از ۵ درصد صندوق های قرض الحسنه را به خود اختصاص داده، اما اقدام به فعالیت گسترده مالی نموده و با افتتاح شعبه در سراسر کشور فعالیت خود را گسترش می دهند. این صندوق ها نیز در ابتدای امر تحت عنوان صندوق قرض الحسنه فعالیت خود را آغاز کرده اند؛ لکن فعالیت آنها هیچگونه مشابهتی با الگوی ارائه شده از سوی بانک مرکزی برای صندوق قرض الحسنه را نداشته و عمدتاً با ساختار مؤسسات مالی و اعتباری  همخوانی داشتند.

درحال حاضر برخی از این مؤسسات تبدیل به بانک شده اند مانند صندوق قرض الحسنه انصارالمجاهدین که به بانک انصار، مؤسسه قرض الحسنه قوامین به بانک قوامین و مؤسسه قرض الحسنه بسیجیان نیز در شرف تأسیس بانک مهر اقتصاد میباشد. برخی دیگر از صندوق های قرض الحسنه بزرگ که تعدادی از آنها مانند صندوق قرض الحسنه مهر وطن و مهر میهن با بحران مواجه شده بودند در بانک قرض الحسنه تجمیع و ساماندهی شده اند.

با همه بحرانهایی که درخصوص صندوق های قرض الحسنه بزرگ در کشور پیش آمد به نظر می رسد که بانک مرکزی تاحدودی در تقسیم بندی صندوق های قرض الحسنه موفق به ساماندهی این بخش از مؤسسات اعتباری فعال در بازار غیرمتشکل پولی شده است. البته در مورد ادغام این صندوقها در بانک های قرض الحسنه یا مؤسسات اعتباری و فرآیند کفالت و انحلال و همچنین وضعیت دارایی ها و بدهی ها و به ویژه سودهای انباشته آنها، با توجه به شخصیت حقوقی هیئت امنایی و غیرانتفاعی صندوق های قرض الحسنه و شخصیت سهامی و انتفاعی بانک های قرض الحسنه و مؤسسات اعتباری، مباحث و چالشهای مفصل حقوقی و مالی مطرح است که خود نیازمند تحقیقی مجزاست.